๑๐. ปางตรัสรู้
พระพุทธรูปปางนี้ อยู่ในพระอิริยาบถนั่งขัดสมาธิ พระหัตถ์ทั้งสองหงายวางซ้อนกันบนพระเพลา พระหัตถ์ขวา ทับพระหัตถ์ซ้าย
พระพุทธรูปปางนี้ มีตำนานดังนี้
เมื่อพระมหาบุรุษทรงกำจัดมาร และเสนามารให้ปราชัยด้วยพระบารมี ตั้งแต่เวลาสายัณห์ มิทันที่พระอาทิตย์จะอัสดงคต ก็ทรงเบิกบานพระทัยได้ปิติ เป็นกำลังภายใน สนับสนุนเพิ่มพูนแรงปฏิบัติสมาธิภาวนาให้ยิ่งขึ้น ดังนั้นพระองค์จึงมิได้ทรงพักให้เสียเวลา ทรงเจริญสมาธิภาวนา ทำจิตให้ปราศจากอุปกิเลส จนจิตสุขุมเข้าโดยลำดับ ไม่ช้าก็ได้บรรลุปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน และจตุตถฌาน ซึ่งเป็นส่วนรูปสมาบัติเป็นลำดับ
ต่อนั้นก็ทรงเจริญญาณ อันเป็นองค์ปัญญาชั้นสูงทั้ง ๓ ประการ ยังองค์พระโพธิญาณ ให้เกิดขึ้นเป็นลำดับ ตามระยะกาลแห่งยามสาม อันเป็นส่วนราตรีนั้น คือในปฐมยาม ทรงบรรลุบุพ-เพนิวาสานุสสติญาณ สามารถระลึกอดีตชาติที่พระองค์ทรงบังเกิดมาแล้วทั้งสิ้นได้ ในมัชฌิมยาม ทรงบรรลุจุตูปปาตญาณ (บางแห่งเรียก ทิพจักษุ) สามารถหยั่งรู้การเกิด การตาย ตลอดจนการเวียนว่าย ของสัตว์ทั้งหลายอื่นได้หมด ในปัจฉิมยาม ทรงบรรลุอาสวักขยญาณ ทรงพระปรีชาสามารถ ทำอาสวกิเลสทั้งหลายให้หมดสิ้นไป ด้วยพระปัญญา พิจารณาในปัจจยาการ แห่งปฏิจจสมุปบาท โดยอนุโลมและปฏิโลม ก็ทรงบรรลุอนุตตรสัมมาสัมโพธิญาณ ตรัสรุ้เป็นพระสัมพุทธเจ้า ในเวลาปัจจุสมัยรุ่งอรุโณทัย ทรงเบิกบานพระหฤทัยอย่างสูงสุดในการตรัสรู้ อย่างที่ไม่เคยมีมาในกาลก่อน ถึงกับทรงอุทานเย้ยตัณหาอันเป็นตัวการณ์ ก่อให้เกิดสังสารวัฏฏ-ทุกข์ แก่พระองค์แต่อเนกชาติได้ว่า อเนกชาติ สํสารํ เป็นอาทิ ความว่า นับแต่ตถาคตท่องเที่ยวสืบเสาะหาตัวนายช่างเรือน คือตัวตัณหา ตลอดชาติ อันจะนับจะประมาณมิได้ ก็มิได้พานพบ ดูกรตัณหา นายช่างเรือนผู้สร้างภพชาติไม่ให้แก่เรา บัดนี้เราพบท่านแล้ว แต่นี้สืบไป ท่านจะทำเรือนให้ตถาคต อีกไม่ได้แล้ว กลอนเรือนเราก็รื้อออกแล้ว ช่อฟ้าเราก็ทำลายเสียแล้ว จิตของเราปราศจากสังขาร เครื่องปรุงแต่งให้เกิดในภพอื่นเสียแล้ว ได้ถึงความดับสูญสิ้นไปแห่ง ตัณหา อันหาส่วนเหลือโดยประการใดๆมิได้เลย
ในขณะนั้น มหาอัศจรรย์ก็บังเกิดมี พื้นมหาปฐพีอันกว้างใหญ่ ก็หวั่นไหวพฤกษชาติทั้งหลาย ก็ผลิดอกออกช่องามตระการตา เทพเจ้าทุกชั้นฟ้า ก็แซ่ซร้องสาธุการ โปรยปรายบุปผามาลัยทำสักการบูชา เปล่งวาจาว่า พระสัมมาสัมพุทธเจ้า ทรงอุบัติขึ้นแล้วในโลก ด้วยปิติยินดีเป็น อัศจรรย์ ที่ไม่เคยมีมาในกาลก่อน
จบตำนานพระพุทธรูปปางตรัสรู้แต่เพียงนี้
จัดพิมพ์โดย โครงการมูลนิธิหอไตร ๒๕๓๓ หน้า ๔๒-๔๔
