๑๒. ปางจงกรมแก้ว
พระพุทธรูปปางนี้อยู่ในพระอิริยาบถยืน ยกพระบาทขวาก้าวเหยียบพื้น ยกส้นพระบาทซ้ายขึ้น ปลายพระบาทจรดพื้น แสดงอาการก้าวเดินจงกรม พระหัตถ์ทั้งสองห้อยลงมาประสานกัน อยู่ที่หน้าพระเพลา ทอดพระเนตรลงต่ำ อยู่ในพระอาการสังวร อันเป็นการเดินอย่างมีสติ กำกับทุกก้าวพระบาท
พระพุทธรูปปางนี้ มีตำนานดังนี้
เมื่อพระผู้มีพระภาคเสร็จจากการทอดพระเนตรแล้ว จึงเสด็จจากอนิมิสสเจดีย์ กลับมาประทับอยู่ที่กึ่งกลางระหว่าง อนิมิสสเจดีย์ กับต้นมหาโพธิ์ เสด็จจงกรมอยู่ ณ ที่นั้น เป็นเวลาถึง ๗ วัน ซึ่งนับเป็นสัปดาห์ที่ ๓ ที่เสด็จจงกรมอยู่
คำว่า จงกรม ได้แก่กิริยาเดินด้วยมีสติกำหนดทุกขณะก้าว และมีที่หมายว่า เมื่อเดินถึงที่ไหนจะกลับ และกลับมาถึงไหนแล้ว จะเดินต่อ อาการเดินแช่มช้า ด้วยมีสติกำหนดนึกรู้สึกอยู่เสมอ ที่ทุกขณะยก ย่าง เหยียบ เรียกว่า จงกรม
ที่อันพระผู้มีพระภาคเจ้าเสด็จจงกรมนั้น เป็นนิมิตมหามงคลเรียกว่า เดินจงกรมเจดีย์
พระพุทธจริยาที่เสด็จจงกรม ณ สถาน จงกรมเจดีย์ นั้นเป็นเหตุให้สร้างพระพุทธรูปปางนี้ เรียกว่า ปางจงกรมแก้ว
( จากหนังสือตำนานพระพุทธรูปปางต่าง นิพนธ์ของ พระพิมลธรรม ราชบัณฑิต ( ชอบ อนุจารี มหาเถระ จัดพิมพ์โดย โครงการมูลนิธิหอไตร ๒๕๓๓ หน้า๔๘-๕๐)
